از قیر قاجاری تا کود شیمیایی!

به گزارش بازار نفت و گاز  به نقل از نیپنا، خیلی‌ها نمی‌دانند در حالی که قدمت صنعت نفت در ایران بیش از 110 سال است عمر صنعت پتروشیمی ایران به 60 سال هم نمی‌رسد. و البته این عمر صنعت پتروشیمی مدرن در ایران است وگرنه پتروشیمی به‌شکل سنتی در دوران معاصر مربوط به دوره پیش از اکتشاف نفت است! چگونه؟ از طریق خاندان «سادات قیری» که بنا به اسناد وزارت نفت ایران: «از طوایف سادات خوزستان بودند که در شوشتر می‌زیستند.

شغل اصلی آنها تجارت بود و درگذر زمان به هنگام عبور از نواحی جنوب، در دره خِرسان، محلی که نزدیک مسجد سلیمان است، به چشمه‌های جوشانی برخوردند که مایعی مخلوط از آب و ماده‌ای سیاه‌رنگ از آن بیرون می‌تراوید.

آنان به‌تدریج و پس از کسب پاره‌ای اطلاعات به اهمیت این ماده پی‌ می‌برند و متوجه می‌شوند که این همان قیری است که در زمان ساسانیان از آن برای قیراندودکردن و همچنین در جنگ‌افزارها و غیره استفاده می‌شد. با استفاده از ابزاری ساده، شروع به استخراج نفت می‌کنند و با استفاده از دیگی به ارتفاع چهار و قطر دو متر، نفت را چند روز متوالی گرم می‌کنند تا حدی که مواد اضافه آن تبخیر شود و قیر مذاب باقی بماند و سپس با تخلیه این مواد در آب، قیر لایه‌لایه شده را برای فروش به شوشتر انتقال می‌دهند». جالب اینکه این قیر دوره قاجاری به هندوستان هم صادر می‌شد.

پتروشیمی قدیم-بازار نفت و گاز

عکسی از روش‌های ابتدایی انتقال فرآورده‌های نفتی در ایران در سال 1289 شمسی

اجاره چاه نفت توسط انگلیسی‌ها!

موضوع جالب‌تر درباره خاندان «سادات قیری» که به‌دلیل استخراج قیر به این نام مشهور شده بودند، این است که با «ویلیام ناکس دارسی» هم قرارداد داشتند. در واقع زمین‌هایی که دارسی در آنها به دنبال نفت بود متعلق به این خاندان بود و اجاره شده بود و به‌گواهی تاریخ: «انگلیسی‌ها با حمایت دولت وقت ایران موفق می‌شوند، خانواده سادات قیری را راضی به انعقاد قرارداد با کمپانی دارسی نمایند.

خانواده سادات قیری برخلاف میل باطنی با این قرارداد موافقت می‌نمایند و مقرر می‌شود در درّه خِرسان چاه نفت حفر نمایند و کمپانی دارسی سالانه 1000 من نفت و 900 قران نقره به سادات قیری بپردازند. اما خانواده سادات قیری که از این معامله خشنود نبودند دست به اعتراض می‌زنند و آن منطقه را سرزمین اجدادی خود می‌خوانند و این‌بار نیز با مداخله دولت مقرر می‌شود که چاه نفت را به انگلیسی‌ها اجاره بدهند و در نهایت این امر موجب انعقاد قرارداد قیری- دارسی می‌شود».

تصویری از قرارداد مشهور به «قیری- دارسی»-بازار نفت و گاز

شروع خوبی بود ولی…

قیر در عهد قاجار برای کارهای مختلفی استفاده می‌شد و البته بیش از هر کاری برای قیراندود و عایق‌سازی خانه‌ها و بناها. قیر نخستین محصول پتروشیمی در ایران بود و استخراج آن می‌توانست شروع خوبی برای این صنعت در ایران معاصر باشد ولی بعد که چاه نفت در مسجد سلیمان کشف و فعال شد، صنعت نفت ایران افتاد دست انگلیسی‌ها و تا چند دهه بعد فقط درجا زد انگار! درحالی که از همان‌سال‌ها پتروشیمی یعنی صنعت استخراج فرآورده‌های شیمیایی از نفت خام و گاز طبیعی همگام با پیشرفت‌های علم و فناوری به‌سرعت می‌تاخت و رشد صنعتی و اقتصای غرب را رقم می‌زد.

البته از سال 1291 شمسی «شرکت نفت ایران و انگلیس» پالایشگاه نفت آبادان را ساخته بود که نخستین پالایشگاه نفتی خاورمیانه بود ولی همان هم دست انگلیسی‌ها بود و فقط نفت خام را برای صادرات پالایش می‌کرد و البته بعدها برای کشتی‌ها و خودروهای جنگی انگلیس در جریان جنگ جهانی دوم سوخت هم تولید کرد.

القصه، تا قبل از سال 1310 شمسی صنعت پتروشیمی در جهان به دستاوردهای بزرگ و افق‌های جدید رسیده بود ولی ایران هنوز داشت طبق قرارداد دارسی و از طریق انگلیسی‌ها نفت می‌فروخت. بعد هم پهلوی اول به این قرارداد اعتراض کرد و بلوای سیاسی و اجتماعی راه افتاد که نفتمان را پس بگیریم؛ «جشن و چراغانی در اقصی نقاط کشور به‌راه‌افتاده بود که آری، مشت بر دهان استعمار کوبیدیم و بر قباله‌نامچه شاه قجر مهر باطل زدیم؛ نمایشی بود که حکومت به دنبال اراده شخص اول مملکت در کل کشور به راه انداخت».

عاقبت این شد که سال 1312 شمسی «قرارداد 1933» منعقد شد که با قرارداد دارسی تفاوت چندانی نداشت و بلکه بدتر بود و باز هم طولانی بود؛ 60 ساله بود. خبری هم از عملیات پتروشیمی نبود و اصلا انگار نه انگار که بالاخره این خارجی‌ها نفت ایران را می‌برند و یک‌کاری می‌کنند و خودمان هم می‌توانیم آن کارها را انجام بدهیم.

عکسی از نخستین تلاش‌های ایرانیان برای ساخت واحدهای پتروشیمی-بازار نفت و گاز

حرفی از پتروشیمی نبود!

در دهه 20 شمسی وضعیت باز هم بهتر نشد و در حالی که پتروشیمی در دنیا یک صنعت بزرگ شده بود و فقط آمریکا بیش از 90 کارخانه بزرگ پتروشیمی داشت در ایران پالایشگاه آبادان توسط انگلیسی‌ها شده بود بزرگ‌ترین پالایشگاه نفت جهان و داستانش این بود: «پالایشگاه آبادان با ظرفیت اولیه 2500 بشکه در روز کار خود را آغاز کرد و در سال 1300 ظرفیت آن به 45 هزار بشکه در روز رسید و در سال 1316 تا مرز 200 هزار بشکه در روز افزایش یافت.

در جنگ جهانی دوم به پالایشگاه آبادان توجه بیشتری شد و از سال 1324 به عنوان بزرگترین پالایشگاه جهان شناخته شد و با تولید روزانه 25 هزار بشکه بنزین هواپیما و تأمین بخش عمده سوخت ناوگان جنگی بریتانیا نقش موثری در پیروزی متفقین ایفا کرد».

از سال 1329 شمسی که نهضت ملی‌شدن صنعت نفت در ایران آغاز شد باز هم سخنی از پتروشیمی نبود و دعوا بر سر فروش نفت خام بود و بس! تلخ‌تر اینکه حتی در دهه 30 اصلاً واژه پتروشیمی در ایران وجود نداشت و بنا به اسناد وزارت نفت: در متون و قوانین دهه 1330 قوانین و اصطلاحاتی همچون «صنایع شیمیایی منشعب از نفت» و «مواد شیمیایی حاصله از نفت و گاز طبیعی» و «مشتقات گاز» و «کود شیمیایی» استفاده شده، بدون اینکه واژه «پتروشیمی» به کار رفته باشد.

عکسی از کارخانه کود شیمیایی مرودشت فارس؛ نخستین پتروشیمی ایران

اولین واحد پتروشیمی ایران  

وضعیت همین‌طوری بود و به‌دلیل سلطه انگلیسی‌ها و شرکت‌های بزرگ نفتی بر صنعت نفت ایران، از پتروشیمی خبری نبود که نبود تا اینکه بالاخره در سال 1337 قرار شد در مرودشت فارس کارخانه تولید کود شیمیایی از گاز طبیعی ساخته شود. این کارخانه در سال 1342 به بهره‌برداری رسید و یک‌سال بعد هم قانون تشکیل شرکت ملی صنایع پتروشیمی زیرنظر شرکت ملی نفت ایران تصویب شد تا صنعت پتروشیمی در ایران آغاز شود.

کارخانه کود شیمیایی مرودشت بعدها توسعه یافت و شد پتروشیمی شیراز و در سال‌های بعدی نیز تعدادی پروژه‌های پتروشیمی در ایران کلید خورد و عاقبت این شد که تا سال 1356 ایران 6 مجتمع پتروشیمی با تولید سالانه 3 میلیون تن داشت.

با تأسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی، روند توسعه این صنعت در ایران آغاز شد.

حالا کجاییم؟

در دهه 60 که دوران جنگ تحمیلی بود بخش‌هایی از تأسیسات نفتی و مجتمع‌های پتروشیمی ایران تخریب شد و بخش‌هایی هم با هزار سختی و تلاش حفظ شد و فعال باقی‌ماند تا لااقل نیاز داخلی کشور به محصولات پتروشیمی تأمین شود. اما پس از جنگ دوباره در حوزه پتروشیمی سرمایه‌گذاری شد و خرابی‌ها آباد شد و تولید جهش یافت به‌طوری که در سال 1378 تولید محصولات پتروشیمی ایران به 14 میلیون تن رسید.

خوشبختانه این روند رو به رشد متوقف نشد و توسعه صنعت پتروشیمی در دهه‌های بعدی همواره جزو برنامه‌های توسعه اقتصادی ایران بود و تا سال 1398 تولید به 68 میلیون تن رسید. حالا ایران بیش از 50 مجتمع پتروشیمی برای تولید 350 نوع محصول با درآمد سالانه 17 میلیارد دلار دارد. خبر خوب هم اینکه قرار است با اجرای بیش از 50 طرح جدید میزان تولید محصولات پتروشیمی تا سال 1404 به بیش از 130 میلیون تن برسد.

بی‌دلیل نیست که موسسه «گلوبال دیتا انرژی» گزارش داده که تا سال 2030 میلادی، غرب آسیا 20 درصد به ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی در جهان خواهد افزود که 67 درصد این افزایش ظرفیت متعلق به ایران است.

به‌عنوان حُسن‌ختام هم این جمله مشهور را بخوانیم که: «با صنعت پتروشیمی می‌توان از یک دلار نفت خام، حداقل 10 دلار فرآورده‌های جدید به‌دست‌آورد». خوبی‌اش هم این است که ایرانی‌ها می‌توانند؛ هم منابع طبیعی نفت و گاز را دارند، هم دانشش را و هم توانش را. با افزایش ظرفیت‌های صنعت پتروشیمی، خام‌فروشی نفت کاهش می‌یابد و ثروت ملی ایرانیان در آینده برای خودشان سودآوری کلان خواهد داشت.