ملی شدن صنعت نفت

روز ۲۹ اسفند در تاریخ ایران مصادف با روز ملی شدن صنعت نفت می باشد و به عنوان نقطه عطفی در تاریخ مبارزات ایرانیان در برابر استثمار آمریکا و انگلیس یاد می شود. پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت توسط کمیسیون نفت شورای ملی در تاریخ ۱۷ اسفند مطرح شد و سپس در مجلس به تصویب رسید.

در نهایت مجلس سنا آن را در ۲۹ اسفند تایید نمود. در حال حاضر روز ۲۹ اسفند به عنوان تعطیلی رسمی در تقویم ایران است و در سال‌ های غیر کبیسه مصادف با ۲۰ مارس و در سال کبیسه مصادف با ۱۹ مارس می باشد. ۲۹ اسفند ۱۴۰۱ روز دوشنبه و ۲۷ شعبان در تقویم قمری است.

تاریخچه ملی شدن صنعت نفت

زمانی که نخستین چاه نفت، بیش از یکصد سال پیش توسط یک شرکت انگلیسی در منطقه مسجد سلیمان در استان خوزستان کشف شد، دولت ایران از این اتفاق، هیچ اطلاعی نداشت. ولی کاشفانش نسبت به این مسأله واقف بودند که در ایران چه ثروتی را کسب کرده اند و با قراردادهای استثماری استخراج، تولید و فروش نفت خام ایران توانستند پایه های استعمارشان را در ایران بنا کنند. سرمایه مردم ایران بمدت چندین سال توسط شرکتهای خارجی به یغما برده شد و دولت های ایران برای احقاق حقوق مردم هیچگونه تلاشی نکردند.

دکتر “محمد مصدق ”، اقدام به حرکت بزرگی در کشور ایران کرد که سنگ بنای تفکر اقتصاد “بدون نفت” بود. وی مجددا در مجلس در شهریور ماه ۱۳۲۰ و سقوط رضاخان در انتخابات دوره چهاردهم مجلس، حاضر شد. در این دوره، شرایط بین المللی به گونه ای بود که کشورهای مختلفی به دولت ایران پیشنهاد کردند تا امتیاز نفتی دریافت کنند و از این کشورها می توان به روسیه، انگلیس و آمریکا اشاره کرد و با توجه به اینکه امتیاز بهره برداری از منابع نفت جنوب کشور به انگلیس تعلق داشت، روسها می خواستند امتیاز منابع نفتی شمال کشور را دریافت کنند درحالیکه آمریکایی ها در ایران درصدد دریافت امتیاز نفت بودند.

ملی شدن صنعت نفت یعنی چه؟

یکی از نقاط برجسته و غرور انگیزی که در زمان پهلوی شکل گرفت، ملی شدن صنعت نفت می باشد. این مسئله که در راستای مخالفت با مستعمره شدن کشورمان توسط انگلیس انجام شد، تاثیر بسیار مثبتی بر مبارزات ضد استعماری دیگر در خاورمیانه شد. دکتر مصدق از جمله رجال سیاسی دوران پهلوی است که نقش بسیار تاثیرگذاری در نهضت ملی شدن صنعت نفت داشته است و امروزه مردم ایران از او به عنوان قهرمان دوران پهلوی یاد می کنند.

مصدق توانست با ایجاد فضای باز سیاسی در سال ۱۳۲۰ نگاه افکار عمومی و سایر رجال سیاسی را به مسئله نفت معطوف کند و صنعت نفت و جایگاه آن را میان مردم تشریح نماید.

‏رزم آرا نخست وزیر دوران پهلوی بود که با صنعت ملی شدن نفت مخالف بود و اعتقاد داشت که ایرانیان توان فنی در خصوص مباحث مربوط به نفت و مشتقات آن را ندارند. در نهایت این فرد مورد ترور قرار گرفت و مبحث ملی شدن صنعت نفت به صورت جدی در مجلس مطرح شد.

در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۲۹ به تصویب مجلس رسید و بعد از تایید محمدرضا شاه پهلوی به عنوان یک قانون تبدیل شد. در همین راستا روز بیست و نهم اسفند در تاریخ ملت ایران به عنوان روز ملی شدن صنعت نفت ثبت گردیده است.

روند اجرای ملی شدن صنعت نفت

با پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت و روند اجرایی شدن آن در سراسر کشور آیت الله کاشانی طی اعلامیه ای تلاش و اهتمام جهت اجرای این امر را مسئله ای دینی عنوان نمود و وظیفه هر مسلمانی دانست که در این راه جان و مال خود را فدا کند.

بعد از این اعلامیه علمای دیگر چون عباسعلی شاهرودی، بهاءالدین محلاتی، آیت الله سید محمدتقی خوانساری، سید محمود روحانی قمی و کلباسی این مسئله را تاکید نمودند و با صدور اعلامیه های دیگری بر لزوم ملی کردن صنعت نفت اهتمام ورزیدند. از آنجایی که مسئله نفت با دیانت قاطی شده بود و به عنوان یک وظیفه دینی مطرح شد، انگیزه اصلی مردم در حمایت از این نهضت فراهم شد.

 البته سپهبد رزم آرا تا جای ممکن در مقابل این نهضت جنگید و در نهایت با ترور این نخست وزیر شرایط جهت ملی شدن نفت خط فراهم شد. بعد از ترور رزم آرا توسط خلیل طهماسبی اوضاع به طور کامل عوض شد و مردم با هدایت آیت الله کاشانی تظاهرات و راهپیمایی های گسترده ای را در سطح کشور برپا کردند.

سرانجام در تاریخ ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ قانون ملی شدن نفت به تصویب رسید و محمدرضا شاه پهلوی آن را به رسمیت شناخت.

بعد از ملی شدن صنعت نفت

بعد از اینکه صنعت نفت در ایران ملی شد و کلیه حقوق انگلیسی ها لغو گردید، این کشور نتوانست از مزایای بیشماری که از استخراج نفت در ایران به دست می آورد، صرف نظر کند. در همین راستا به دیوان لاهه شکایت خود را مطرح کرد و مدعی شد که ایران با وجود امضای معاهدات، به تعهدات خود عمل نکرد و مسئله ملی شدن صنعت نفت ایران را غیرقانونی اعلام نمود.

اما دکتر مصدق در دفاعیات خود مطرح نمود که دیوان لاهه صلاحیت رسیدگی به این شکایت را ندارد. بعد از بررسی‌ ها و تحقیقات فراوان ایران توانست عدم صلاحیت دیوان لاهه ثابت کند.

در نهایت رای دیوان بدین شکل صادر شد: این دادگاه صلاحیت رسیدگی به شکایت دولت انگلیس علیه ایران را ندارد و قانون ملی شدن صنعت نفت ایران بدون کوچکترین مشکلی می تواند به ثبت برسد. کلیه قرارهایی که بر علیه دولت ایران صادر شده اعتبار ندارد و ملغی اعلام می شود.

مواد قانونی مربوط به ملی شدن صنعت نفت

بعد از تایید محمدرضا شاه پهلوی و تلاش دکتر مصدق در این خصوص طرح اجرای ملی‌ شدن نفت در ۹ ماده به تصویب دو مجلس رسید که به طور خلاصه عبارتند از:

• جهت اجرای مواد قانون ۲۴ و ۲۹ اسفند درمورد ملی ‌شدن صنعت نفت در تمامی مناطق کشور هیئتی مختلط از ۵ تن از نماینده های مجلس سنا و ۵ تن از نماینده های شورای ملی با انتخاب هر دو مجلس و وزیر دارایی یا قائم مقام او شکل می گیرد.
• دولت وظیفه دارد سریعا شراکت ایران و انگلیس و قرارداد حاصل از آن را برهم زند و از نمایندگان انگلیسی که در ایران حضور دارند، خلع ید نماید. در صورتی که لغو قرارداد خساراتی را برای ایران به همراه داشت، تا ۱۲۵ درصد از عایدات نفتی را جهت جبران خسارت به دولت انگلیس تسلیم نماید. البته این به معنای تسلیم کامل عایدات نیست بلکه صرفا به عنوان ودیعه پولی را به بانک ملی ایران یا هر بانک دیگری که مورد اعتماد دو طرف است، بسپارد. این مبلغ در حقیقت ضمانتی در خصوص نسخ معاهده محسوب می شود.
• دولت موظف است که تمامی مطالبات شرکت را که به حق و منطقی می باشد، پرداخت نماید و تمامی دعاوی مطرح شده علیه دولت ایران را بررسی نموده و ضررهای آن را جبران نماید. البته هیئت مختلفی که ناظر بر این امر می باشد باید ابتدا نظریات خود را به تصویب مجلس برساند.
• از تاریخ ۲۹ اسفند تمامی عایدات نفتی متعلق به ملت ایران است و دولت موظف است با در نظر گرفتن این درآمد و عایدات، ابتدا حساب شرکت را رسیدگی کند سپس منابع نفتی را اختصاص به آبادانی کشور دهد.
• هیئت مختلط وظیفه دارد هر چه سریعتر اساسنامه ای را در خصوص شرکت ملی نفت تنظیم نماید و متخصصینی را جهت نظارت بر روند اجرای کار معرفی کند. البته این اساسنامه باید به تصویب مجلس برسد.
• تمهیداتی باید در نظر گرفته شود تا متخصصان خارجی به ایرانی تبدیل شوند به این صورت که طبق قواعد خاص هر ساله مسابقه را جهت فراگیری علوم مختلف در رشته های مربوط به صنعت نفت برگزار نماید و از میان این افراد صلاحیت متخصصان را تایید کند. بعد از تصویب هیئت وزیران این متخصصان با هزینه دولت به خارج از کشور اعزام شوند و علوم مربوط به صنعت نفت را فرا گرفته با این تعهد که به کشور برگردند و به وطن خود خدمت نمایند.
• تمامی کشورهای دیگر که نفت اشتراکی را از شرکت انگلیس و ایران خریداری می کردند، می توانند با همان مبلغ گذشته نفت مورد نیاز خود را از شرکت ایرانی خریداری کنند و کسانی که از قبل خریدار نفت های ایران بودند، در این مورد مقدم هستند.
• تمامی پیشنهادات هیئت دولت و گزارشات آن جهت تصویب مجلس شورای ملی به کمیسیون نفت ارجاع می شود.
• هیئت مختلط وظیفه دارد بعد از تصویب قانون گزارش عملیاتی خود را به مجلس تقدیم کند و در صورتی که نیاز به فرصت بیشتری دارد درخواست تمدید مدت نماید. البته ذکر دلایل منطقی در این خصوص الزامی است.

هدف از بزرگداشت روز ملی شدن صنعت نفت 

علاوه بر این که قانون ملی شدن صنعت نفت در ۶۸ سال پیش به تصویب رسید و اکنون نفت ایران در دست ایرانی است؛ گرامیداشت این روز، موجب تقویت روحیه تسلیم ناپذیر ایرانیان میشود تا آن ها از استقلال کشورشان با اعتماد به نفس، دست نکشند و این روز که باعث کوتاه شدن دست بیگانگان از سرمایه ملی ما شده؛ برای تمام امور اقتصادی و سیاسی ایران به عنوان الگویی شناخته شود. 

صنعتگران نفت ایران قصد دارند که میزان تولید نفت و گاز را با ادامه دادن راه دکتر مصدق در میادین مشترک بیشتر کنند تا توسط همسایگان از برداشت منابع نفت و گاز عقب نمانند. همچنین از دیگر اهداف صنعتگران نفت ایران می توان به پیش بردن صنایع نفتی با آخرین تکنولوژی های قرن اشاره کرد. 

بازار نفت گاز پتروشیمی