الگوی تولید محصولات پایه صنعت پتروشیمی در ایران و جهان

به گزارش بازار نفت و گاز، با نگاه عمیق و مقایسه ای بین پنج دسته از ابرداده ها یا مگاترندهای ما بین ظرفیت تولید محصولات پایه پتروشیمی در ایران و کشورهای عربستان، چین، آمریکا و کل جهان به برداشت های زیر می رسیم:

1. ابتدا مقایسه کمی کل تولیدات پایه را در نظر بگیریم، ملاحظه می شود که ایران 25 میلیون تن محصولات پایه در سال تولید می کند که این عدد ۳ درصد از کل مقدار 826 میلیون تن در سال تولیدات محصولات پایه در جهان است.
2. همچنین 25 میلیون تن تولیدات پایه در صنعت پتروشیمی ایران معادل 81 / 56 درصد از عدد 44 میلیون تنی تولید محصولات پایه در کشور عربستان سعودی می باشد که به صورت سنتی همواره رقیب صنعت پتروشیمی ایران محسوب می گردد.
3. به علاوه عدد 25 میلیون تن تولیدات محصولات پایه پتروشیمی در ایران 3 / 10 درصد از کل مقدار 243 میلیون تن تولید محصولات پایه پتروشیمی در کشور چین است.
4. همچنین 25 میلیون تن محصولات پایه پتروشیمی در ایران معادل 7 / 24 درصد از مقدار ۱0۱ میلیون تن محصولات پایه پتروشیمی تولیدی در ایالات متحده آمریکاست.
5. یک نگاه ساده و ملموس به مگاترندهای فوق، روشن می کند که فقط به لحاظ کمی و بدون در نظر گرفتن سهم هر یک از این محصولات پایه، کشور ایران با در اختیار داشتن ۱7 درصد منابع در دسترس هیدروکربوری جهان، وضعیت مناسبی را تجربه نمی کند. حتی اگر فقط عربستان سعودی را هم تنها رقیب خودمان فرض کنیم، هنوز حدود 50 درصد از عربستان در تولید محصولات پایه پتروشیمی عقب تر هستیم.
6. ذکر این نکته حائز اهمیت است که این اعداد و ارقام مربوط به ظرفیت تولید محصولات پایه پتروشیمی می باشد. در حالی که امروزه نزدیک یک پنجم یا 20 درصد از ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی ایران به دلایل متعددی که شرح آن در جای دیگری خواهد آمد، خارج از مدار تولید می باشد.
7. نکته جالب تر این است که نسبت عدد 25 میلیون تن تولید محصولات پایه در ایران به عدد 826 میلیون تن تولید محصولات پایه صنعت پتروشیمی در جهان معادل ۳ درصد می باشد.

از منظر حرفه ای و کارشناسی این اعداد و ارقام به این معناست که در کل صنعت پتروشیمی ایران انحراف شدیدی به سمت تولید محصولات کم ارزش تر در زنجیره تولید ارزش در صنعت پتروشیمی جهان دارد. در بخش دوم تحلیل الگوی تولید محصولات پایه صنعت پتروشیمی در ایران و جهان و پس از آنالیزه کمی آنها به مقایسه یک به یک تولید محصولات پایه در ایران و جهان می پردازیم:

1. آمونیاک:

آمونیاک سر زنجیره ی تولید کودهای شیمیایی اَزُته شامل اوره و نیترات بوده و همچنین کاربردهای فراوانی در مُبرّدها، اسیدنیتریک، مواد منفجره، صنعت نگهداری از مواد غذایی و ساخت سایر ترکیبات نیتروژن دار دارد. این محصول، کاملا راهبردی محسوب می شود. خصوصا آنکه کودهای شیمیایی اَزُته شامل اوره و نیترات در تولید غلات و حبوبات به عنوان پایه ی غذای انسانی و حیوانی نقش حیاتی دارند.

تولید 20 درصدی آمونیاک در ایران با تولید 28 درصدی آن در جهان از کل ظرفیت تولید محصولات پایه صنعت پتروشیمی عدد قابل قبول و مناسبی به نظر می رسد، به ویژه آنکه نسبت به عدد ۱2 درصدی عربستان و ۱8 درصدی ایالات متحده آمریکا بسیار نزدیکتر به متوسط جهانی تولید این محصول می باشد. به طوری که می توان گفت در وضعیت نسبتا مطلوبی از نسبت تولید این محصول در صنعت پتروشیمی ایران نسبت به کل جهان قرار داریم.

2. اتیلن:

اتیلن دومین محصول حائز اهمیت از تولیدات پایه صنعت پتروشیمی است. که سر زنجیره تمامی پلیمرهای اتیلنی و ترکیبات مشتقِ از آن محسوب می گردد. همچنین اتیلن را الفین نیز می نامند. اولین سنتز ترکیبات اتیلن در سال ۱7۹5 میلادی توسط شیمیدانی هلندی انجام شد. تولید اتیلن در صنایع پتروشیمی شبیه به تولید آمونیاک به روش کراکینگ با بخار آب انجام می شود. اتیلن ماده ی اولیه و مهم برای تولید بسیاری از ترکیبات عالی پر مصرف به شمار می رود. به عنوان مثال به صورت گسترده در صنعت پلاستیک و زنجیره ی پلی اتیلن ها از مسیر واکنش های پلیمریزاسیون تولید می نماید.

در دنیای امروز حتی ترکیبات پلاستیکی از زنجیره ی اتیلن روز به روز جا را بر فولاد و دیگر فلزات در بدنه ماشین آلات، خودروها و در صنایع نساجی جهان تنگ و تنگ تر می نمایند.

متوسط تولید 2۹ درصدی اتیلن در سبد تولید محصولات پایه صنعت پتروشیمی ایران 7 درصد از 22 درصد متوسط جهانی تولید این محصول بالاتر است. ۱۱ درصد از نسبت تولید اتیلن در سبد محصولات پایه صنعت پتروشیمی در عربستان سعودی کمتر می باشد که در مجموع در وضعیت معقولی نسبت به تولید محصولات پایه پتروشیمی در جهان قرار دارد.

می دانیم که اتیلن دومین ماده پر مصرف از مواد پایه صنعت پتروشیمی در جهان است. کشور چین ۱۱ درصد از سبد تولید محصولات پایه پتروشیمی خود را به اتیلن اختصاص داده است. این ظاهر عددی درصدی نبایستی رهزن تحلیل ما شود، زیرا این ۱۱ درصد از 243 میلیون تن می باشد که به تنهایی عددی معادل 27 میلیون تن می باشد که از کل تولیدات محصولات پایه در صنعت پتروشیمی ایران دو میلیون تن بیشتر است. به علاوه این مقدار حدود 60 درصد از مصرف داخلی چین را تامین می نماید و بررسی گزارش ها نشان می دهد که کشور چین تا سال 2025 نزدیک به 40 درصد از اتیلن مورد نیاز خود را همچنان وارد خواهد کرد.

از سوی دیگر کشور چین ترجیح می دهد که تمرکز بیشتری بر زنجیره ی تکمیلی محصولات پلیمری و دیگر ترکیبات تولیدی در زنجیره پلی اتیلن معطوف نماید تا به ارزش افزوده بیشتری نائل گردد.

3. متانول:

متانول به صورت طبیعی از فعالیت های بی هوازی تولید می شود. به صورت شیمیایی نخستین بار در سال 1923 توسط دانشمندی آلمانی متانول از گاز سنتز شد. ولی امروزه متان تحت فشار ملایم و دمای حدود 800 درجه با بخار آب در مجاورت کاتالیزور نیکل تولید می شود. متانول به عنوان ضد یخ، حلال و سوخت به کار برده می شود.

همچنین از متانول برای تقلیب اتانول استفاده می شود تا آن را در کشورهای اسلامی غیرقابل شُرب نمایند. روز به روز بر مصرف متانول به عنوان سوخت در موتورهایی با سیستم احتراق داخلی اضافه می شوند. نزدیک 40 درصد از متانول تولیدی برای تهیه فرمالدهید استفاده می شود که آن هم در تهیه پلاستیک، تخته سه لایی، رنگ و مواد منفجره استفاده می شود و البته کاربردهای دیگری هم دارد.

در ایران واحدهای متانول به کارخانه های پولسازی معروف هستند و علاقه ی بسیار زیادی به افزایش این واحدها و یا افزایش حجم تولیدات آن ها وجود دارد. به همین خاطر است که در وضعیت فعلی 36 درصد از کل محصولات پایه پتروشیمی ایران را متانول تشکیل می دهد و به نظر می رسد که در آینده نه چندان دور یعنی تا سال 2030 میلادی این رقم به بیش از 25 میلیون تن در سال برسد. در واقع از متانول به عنوان خام فروشی محصولات پایه پتروشیمی در ایران یاد می شود.

هر چند تمامی هلدینگ های فعال در صنعت پتروشیمی ایران مشتاقانه به دنبال افزایش تعداد واحدهای متانول خود یا افزایش سهم خود در واحدهای متانول موجود کشور هستند. این در حالی است که همانطور که دیده می شود تولید متانول از سبد محصولات پایه صنعت پتروشیمی در جهان تنها ۱5 درصد است. این عدد برای کشور چین 27 درصد، برای ایالات متحده 8 درصد و برای عربستان سعودی ۱7 درصد می باشد که به وضوح و روشنی حکایت از رشد سرطانی واحدهای متانولی در صنعت پتروشیمی ایران دارد.

 چنانچه ایران نتواند در زنجیره ی تکمیلی محصولاتی که با پایه متانول تولید می شوند گام بردارد، در دهه پیش رو مشکلات جدی نظیر دمپینگ در بازار جهانی متانول و حتی دمپینگ تولیدکنندگان داخلی در بازار جهانی متانول برای فروش محصولاتشان ایجاد خواهد شد. چه بسا هم اکنون نیز چنین وضعیتی با رنگ و بوی کمتری جاری باشد.

اگرچه به نظر می رسد به دلیل پولسازی بی نظیر واحدهای متانولی به این سادگی صاحبان هلدینگ های صنعت پتروشیمی که عمدتا نیز نگاه تجاری و پولسازانه، به صنعت پتروشیمی دارند به این راحتی ها حاضر به تغییر در این روند باشند اما قطعا مصالح ملی صنعت پتروشیمی در کشور اقتضا می نماید که سازمان حاکمیتی، توسعه ای و مادر تخصصی شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و مجموعه های بالا دست آن در دولت و نظام جمهوری اسالمی در این عرصه ورود نموده و مصالح کلان صنعتی و اقتصادی کشور را قربانی منافع زودگذر صاحبان سهام و مالکان کمتر حرفه ای واحدهای موجود و جدید متانول در کشور ننمایند.

4. پروپیلن:

پروپن که همچنین با نام پروپیلن و متیل اتیل نیز شناخته می شود از برش های نفتی سبک به راحتی به دست می آید. همچنین این ترکیب را می توان از کراکینگ پروپان در حضور بخار آب همراه با برش های سنگین تر تهیه کرد. تکنولوژی های جدید MTP و GTP نیز از روش های نوآورانه برای تولید پروپیلن می باشد. از پروپیلن به عنوان خاویار صنعت پتروشیمی نیز یاد می شود و بعد از اتیلن پرمصرف ترین محصول اُلفینی پایه صنعت پتروشیمی می باشد.

نزدیک به 70 درصد پروپیلن تولیدی در جهان به پلی پروپیلن تبدیل می شود و محصولات کلیدی و با ارزشی مانند پروپیلن اکساید، اکریلونیتریل، اکریلیک اسید و کیومن از دیگر محصولات این زنجیره می باشد. در ایران بررسی های مرکز مطالعات زنجیره ارزش نشان می دهد 95 درصد پروپیلن تولیدی در کشور به پلی پروپیلن و تنها 5 درصد آن به دو اتیل هگزانول تبدیل می گردد. این در حالی است که سایر محصولات با ارزش موجود در زنجیره ی ارزش این ماده استراتژیک به دلیل ناکافی بودن حجم پروپیلن تولیدی در ایران امکان توسعه و تولید نیافته است.

پروپیلن از نظر کمی 5 درصد از محصولات پایه در صنعت پتروشیمی ایران را به خود اختصاص داده است که در مقایسه با نسبت ۱8 درصدی عربستان سعودی، 2۳ درصدی ایالات متحده و ۱6 درصدی کشور چین و همچنین در مقایسه با ۱7 درصد تولید میانگین کل محصولات پایه پتروشیمی در جهان، عدد کوچکی محسوب می شود. به طور متوسط پروپیلن کمتر از یک سوم تولید در کشورهای نمونه و متوسط جهانی در ایران تولید می شود که وقتی به جای نسبت درصدها به مقادیر عددی تولید مراجعه کنیم اوضاع از این هم بسیار بدتر می شود.

تولید پروپیلن در ایران یک میلیون و 2۵۰ هزار تن است. در حالی که تولید این محصول در عربستان سعودی نزدیک به 8 میلیون تن، در ایالات متحده 2۳ میلیون تن و در کشور چین ۳9 میلیون تن می باشد و تولید جهانی پروپیلن بیش از ۱4۰ میلیون تن است. حالا اگر به همان نسبت ها و درصدها برگردیم متوجه میشویم که تنها اندکی بیش از یک درصد از کل پروپیلن تولیدی در جهان در ایران تولید می شود.

5. آروماتیک ها:

سه ترکیب بنزن، تولوئن و زایلین که به اختصار به BTX معروف هستند، از جمله مواد پایه در صنایع پتروشیمی محسوب می شوند که تولید کلی جهانی آنها در سال بیش از یکصد و بیست میلیون تن است. روش تولید آروماتیک ها از فرایندهای تبدیل کاتالیستی و همچنین بنزین پیرولیز تولیدی در واحدهای کراکی با بخار آب می باشد.

اما روش های جدیدتری نظیر فرآیندهای آروماکس که قابلیت تبدیل نفت های سبک و آروماتیک ها را دارند و همچنین فرایند سیکلار برای تبدیل گاز مایع به آروماتیک ها یا فرایند BTX از جمله آنها می باشد. آروماتیک ها در ایران ۹ درصد از محصولات پایه پتروشیمی را به خود اختصاص می دهد که در مقایسه با متوسط جهانی 16 درصد کمی کمتر از نصف است و در مقایسه با اختصاص 12 درصدی محصولات پایه در عربستان به تولید آروماتیک و 12 درصدی در ایالات متحده و 15 درصدی در کشور چین به صورت سهمی از نسبت ظرفیت تولید محصولات پایه پتروشیمی در سطح پایین تری قرار دارد.

اما اگر بخواهیم با عدد و رقم موضوع را مورد بررسی قرار دهیم کل آروماتیک تولیدی در ایران اندکی بیشتر از دو میلیون تن در سال است. آروماتیک تولیدی در عربستان کمی بیش از 5 میلیون تن در سال، در ایالات متحده کمی بیشتر از 12 میلیون تن و در کشور چین 36 میلیون تن آروماتیک تولید می شود. عدد کل تولید جهانی این محصول نیز 132 میلیون تن در سال می باشد. این اعداد به آن معناست که تنها کمتر از 2 درصد از آروماتیک تولیدی در جهان در ایران تولید می گردد. 4 درصد عربستان سعودی، 9 درصد ایالات متحده آمریکا و 27 درصد کشور چین از مجموعه تولیدات آروماتیک را به خود اختصاص می دهد.

مجموعه درصدها، نسبتها و کمیت های تولیدی از مقادیر تناژ میلیونی محصولات آروماتیک در ایران و جهان، حاکی از راه بلندی است که پیش روی ماست. به عنوان یک قاعده سرانگشتی و حساب و کتاب بسیار ساده و البته دارای منطقی قابل فهم برای همه ی ما زمانی می توانیم بگوییم که جایگاه نسبی خود را در تولید محصولات پایه پتروشیمی جهان به دست آورده ایم که حداقل 17 درصد از تولید هر یک از محصولات پایه پتروشیمی در سراسر جهان را به خود اختصاص داده باشیم.

زیرا یک موهبت طبیعی و استثنایی 17 درصدی از تمامی ذخایر خام در دسترس هیدروکربوری جهان در اختیار ما قرار داده شده است. به نظر می رسد، هیچ هدف دیگری جز این نمی تواند هدف اولیه کسب سهم بازار مطلوب برای تولید محصولات پایه صنعت پتروشیمی ایران تعریف شود.

6. بوتادین:

بوتادین و بوتن در کنار اتیلن و پروپیلن یکی از مواد پایه ی اصلی در صنعت پتروشیمی محسوب می گردد. زنجیره ارزش بوتادین شامل پلی بوتادین، SRB ، رزینABS ، التکس SB، نیتریل رابر و آدی پو نیتریل است. پلی بوتادین و SRB بیش از 60 درصد خروجی این زنجیره را تشکیل می دهد. تولید جهانی بوتادین در جهان نزدیک به 5 / 16 میلیون تن در سال می باشد. تولید این محصول در ایران 250 هزار تن در سال می باشد.

به لحاظ درصد حجم تولیدات محصولات پایه، بوتادین در ایران و عربستان سعودی دو درصد از حجم تولیدات و در چین، ایالات متحده میانگین جهانی آن به طور مساوی دو درصد از محصولات پایه در این کشورها را به خود اختصاص داده است. اما به لحاظ حجم داستان بسیار متفاوت است.

در ایران 250 هزار تن در سال، در عربستان سعودی 440 هزار تن در سال، در ایالات متحده 2 میلیون تن در سال ولی در کشور چین حدود 5 میلیون تن می باشد کارشناسان مرکز مطالعات زنجیره ارزش معتقدند که اُلفین های چهار کربنه در قیاس با دو الفین سبکتر اتیلن و پروپیلن از بازار مصرف محدودتر و در عین حال با رشد کمتری برخوردار است. بنابراین بررسی های دقیق بازار برای توسعه زنجیره ارزش این مواد ضروری است.